"I still cannot comprehend that a normal person is capable of such acts".

Op 22 juli 2011 veroorzaakte de extreem-rechtste terrorist Anders Breivik een ontploffing in Oslo en schoot hij tientallen jongeren neer op het eiland Utoya in Noorwegen. In eerste instantie werd Breivik ontoerekeningsvatbaar bevonden. Echter, zorgde dit voor een hoop commotie binnen de Noorse samenleving omdat Breivik dan niet de straf zou krijgen die hij zou moeten verdienen. Op dat moment zijn Terje Tørissen en Agnaar Aspaas, beide forensisch psychiater, ingeschakeld door de rechtbank voor een second-opnion. Tørissen sprak over zijn ervaringen op 21 maart jongstleden tijdens het Rümke-congres te Driebergen.

Tørissen sprak over het radicaliseringsproces van Anders Breivik en ging de discussie aan met Nederlandse psychologen, psychiaters en criminologen over zijn psychische beoordeling. SoSecure was aanwezig omdat er in de casus van Breivik veel paralellen zitten met Predictive Profiling. Veel van zijn handelingen die hij heeft verricht kunnen worden geplaatst in de criminele en terroristische planningscyclus. De aanslag van Anders Breivik, maar de recente aanslag in Nieuw-Zeeland in Chistchurch, laten zien dat het rechts-extremisme zeker niet onderschat moet worden. Door aanwezig te zijn bij dit congres, hebben we geleerd van de psychologische kant van radicalisering. Gedurende de dag kwam de toeloop naar zijn terroristische daad, de aanslag en de toerekeningsvatbaarheid van Breivik ter sprake.

Tørissen vertelt tijdens de opening van het congres, dat hij zijn verhaal nog niet kwijt kan in Noorwegen omdat de aanslag daar nog te gevoelig ligt. De aanslag heeft een enorme impact gehad op de Noorse samenleving. Zoals Tørissen vertelt: “De jongeren die gedood werden of gewond raakten op het eiland Utøja kwamen uit heel Noorwegen. Daardoor is er in elke gemeenschap wel iemand die direct of indirect met de aanslag te maken heeft gehad”. Dat Tørissen betrokken werd bij het psychologische onderzoek heeft zeker een impact gehad op zijn leven, in goede en slechte zin. Het is voor hem nog steeds moeilijk te geloven dat Breivik zoveel onschuldige jongeren 'koelbloedig' heeft vermoord, maar het heeft hem naar zijn zeggen niet veranderd als persoon. Hij heeft destijds professioneel gehandeld en zijn aanpak om een diagnose vast te stellen niet veranderd gezien de ernst van het delict. Het is belangrijk om te weten dat forensische psychologen en psychiaters in Noorwegen fungeren als adviseurs naar de rechters. Uiteindelijk bepaald de rechter of de vastgestelde diagnose juist is of niet. Daarnaast heeft de ernst van het delict geen invloed op de diagnose, zoals Tørissen stelt: “I am not interested as a forensic psychogolist in the relationship between the crime and the psychogical state of mind”. Dit zijn verschillen ten opzichte van forensische experts in Nederland, waar de rechtbank het advies van de experts direct in vertrouwen neemt.

Ontoerekeningsvatbaarheid

Uit het eerste forensische onderzoek is Breivik ontoerekeningsvatbaar gerekend door het forensische psychologische team, bestaande uit Torgeir Husby en Synne Sørheim. Het forensische team begon drie weken na de aanslag met het uitvoeren van onderzoeken. Tijdens de onderzoeken concludeerde zij dat Breivik egocentrisch was en last had van grootheidswaanzin. Daarbij concludeerde ze dat hij psychotisch was tijdens het plegen van de aanslag. Ook leed hij aan schizofrenie en paranoïde. Op basis van de vastgestelde psychische diagnose, stelde het forensische team de rapportage op. De rapportage is kort na de overdracht aan de rechtbank gelekt naar de media. De inhoud van de rapportage zorgde voor een enorme ophef vanuit de media en samenleving, want op basis van de gestelde diagnose zou Breivik naar een forensische ggz-instelling worden gestuurd. Naar aanleiding van deze ophef, stelde de rechter een nieuw onderzoek in en werden Tørissen en Aspaas aangesteld om dit uit te voeren.

Voordat zij de psychische gesteldheid van Breivik gingen onderzoeken, hadden zij een aantal afspraken met elkaar gemaakt. Een van de afspraken was dat ze niet de rapportage van het eerste forensische team zouden lezen. Om zo neutraal mogelijk te blijven. Daarnaast besloten ze om individueel gesprekken met Breivik te voeren, zodat ze beiden een eigen diagnose konden stellen. Na afloop van de gesprekken, gingen zij met elkaar in bespreking om te kijken of de persoonlijke bevindingen overeenkwamen. In totaal hebben Tørissen en Aspaas 37 uur gesprekken gevoerd met Breivik en 230 uur politieverhoren bestudeerd. Samen hebben zij geconcludeerd dat Breivik een narcist is en beschikt over een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Zij ontkrachten het feit dat Breivik schizofreen is, mede doordat Breivik wel eens twaalf uur lang is verhoord. Iemand met schizofrenie kan dat niet aan. Tevens heeft Breivik onder begeleiding van de Noorse politie en het forensische psychologische team een reconstructie uitgevoerd van zijn aanslag. Breivik wist precies te vertellen wat hij op welk moment gedaan had. Ook heeft hij vijf maanden opgesloten gezeten in een kleine ruimte, zonder psychisch te decompenseren. Breivik bleef rustig onder deze omstandigheden, en heeft geen last gehad van angstaanvallen, verwardheid of depressies gedurende de periode dat hij opgesloten zat.

De onderzoeken hebben ertoe geleidt dat Breivik wél toerekeningsvatbaar is. Breivik zijn verklaring was: “Ik beken de acties die ik ondernomen heb, maar ik beken geen schuld. Ik pleit het principe van noodzakelijkheid”. Breivik had het idee dat hij de uitverkorene was om deze aanslag te plegen, hij noemt zichzelf dan ook 'the one and only'. Het besluit van zijn toerekeningsvatbaarheid heeft ervoor gezorgd dat Breivik uiteindelijk in de gevangenis is terecht gekomen in plaats van een zorginstelling. De Noorse rechter legde op 24 augustus 2012 de maximumstraf op van 21 jaar cel. In Noorwegen kan een dergelijke straf worden verlengd, als blijkt dat Breivik nog te gevaarlijk is om vrijgelaten te worden.

Jeugd van Breivik

Over de jeugd van Breivik kon Tørissen weinig loslaten in verband met een geheimhoudingsplicht. Echter is er wel het een en ander bekend over zijn jeugd. De Noorse journalist Åsne Seierstad heeft onderzoek gedaan naar zijn leven, waaronder zijn jeugd, en uiteindelijk het boek 'One of Us' geschreven. Seierstad stelt dat Breivik een jeugd heeft gehad zoals veel Noorse en Europese jongeren. Zijn ouders waren al snel gescheiden na zijn geboorte, hij is opgegroeid met zijn moeder en halfzusje. Hij had dan ook weinig contact met zijn vader. Breivik en zijn moeder waren tijdens zijn jeugd wel bekend bij de jeugdzorg en bij het centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie. Breivik heeft veel afwijzingen gehad in zijn leven en daardoor last van faalervaringen. Als kind wilde Breivik zakenman worden en werd hij omschreven als verlegen, sociaal en loyaal.  Breivik is alleen in aanraking gekomen met politie, doordat hij onbevoegd op een scooter heeft gereden.

Als een volwassene was Breivik erg bewust van zijn fysieke verschijning en kleding. Hij nam dan ook op twintigjarige leeftijd een neuscorrectie. Daarbij heeft hij vervroegd zijn school verlaten. Hij woonde eerst samen met een aantal vrienden, verhuisde daarna naar een duur appartement en keerde uiteindelijk in 2006 terug naar het huis van zijn moeder. In 2006 startte Breivik een aantal kleine organisaties, waar hij diploma's vervalste en verkocht. Hiermee had hij uiteindelijk €420.000,- verdiend, waar hij uiteindelijk een groot deel van de kosten van zijn aanslag mee heeft gefinancierd. Op vierentwintigjarige leeftijd heeft Breivik zijn eerste miljoen verdiend met zijn eigen opgezette bedrijven en investeringen. Dit laat zien dat Breivik ook niet 'gek' of zwak begaafd is.

Politieke en religieuze visie

Toen Breivik achttien jaar was sloot hij zich aan bij een rechtste politieke partij. Tevens beweert Breivik dat hij in 2002 een van de stichters is geweest van 'The Knight Templar'. Dit was een katholieke militaire orde die gesticht is in 1119 en ontbonden in 1312 door de paus. De Knight Templar bestond uit een grote groep van economische en politiek machtige mannen, die de sleutel waren in de organisatie van de kruistochten door financiële en militaire steun te leveren aan de katholieke kerk. De Tempeliers zijn een constante inspiratiebron geweest voor rechtste individuen, zoals de Ku Klux Klan. Breivik heeft in zijn manifest ook veel geschreven over The Knight Templar, dit zal later nog aan bod komen.

Verder was Breivik christelijk, antifeministisch en anti-islam. Hij zag de islam en het cultureel-marxisme als 'de vijand'. Hij was ook tegen de toestroom van vluchtelingen binnen Europa en voelde zich betrokken met de rechtspolitieke ideologie en anti-islam organisaties.

World of Warcraft

Een bijzonder aspect van het radicaliseringsproces is dat Breivik van 2006 tot 2008 intensief het computerspel World of Warcraft (Wow) heeft gespeeld. Breivik woonde op dat moment weer bij zijn moeder in huis en sloot zich steeds meer af van de buitenwereld. Hij werd door medespelers gekarakteriseerd als kalm, sociaal en aardig. Hij was een van de beste spelers van zijn team, en besteedde soms wel zes uur aan planning voordat hij aan het spel begon. The 'guild-leader' van het spel getuigde in de rechtzaal: “never had a better second guide leader”.  Hij stortte zich fanatiek op het gamen, en ondertussen schreef hij zijn manifest. Op dat moment was hij volledig geobsedeerd door de islamisering van Europa. Het spelen van WoW en het afzonderen van de samenleving ziet Tørissen niet als een aanleiding voor paranoïde of schizofrenie. Dit omdat Breivik deze periode bezig was met het plannen van zijn aanslag, het is dan ook logisch dat hij geen sociale contacten had. Wel denkt Tørissen dat de isolatie zijn grootheidswaanzin heeft versterkt, omdat hij in zijn eigen wereld zat en door niemand werd gecorrigeerd.

Radicaliseringsproces en voorbereidingen aanslag

Breivik was in 2006 inmiddels extreemrechts in zijn gedachte, hij was het oneens met de ontwikkelingen in West-Europa en de politiek in Noorwegen als het ging om vluchtelingen. In 2006 was het moment dat Breivik besloot om zijn terroristische aanslag te plannen. Hij begon met de doelselectie en selecteerde het H-gebouw in het regeringsdistrict van Oslo. hier had de premier zijn kantoor en zat het Ministerie van Justitie en Politie gevestigd. Dit gebouw symboliseerde de door de Labour Party geleide coalitieregering die Breivik verantwoordelijk vermeende voor de cultureel-marxistische overname in de Noorse samenleving. Zijn andere doelwit was het eiland Utoya. Op de dag van de aanslag zouden hier naar zijn schatting ongeveer 700 deelnemers zijn op het zomerkamp van 'the Norwegian Labour Party'. Het eiland is omringd met koud water en is op 550 meter afstand van de dichtstbijzijnde kust. Breivik heeft in de rechtbank verklaard dat hij ongeveer 600 jongeren wilde vermoorden, eerst door te schieten en de panikerende jongeren te achtervolgen in het koude water zodat ze zouden verdrinken. Breivik heeft veel aandacht besteed aan zijn doelselectie van zijn aanslag.

Breivik huurde een afgelegen boerderij om te experimenteren met zijn zelfgemaakte bommen. Hij heeft daarvoor de benodigde materialen en benodigdheden gekocht, zie stap vijf van de terroristische planningscyclus. Daarnaast trainde Breivik bij een schietclub en kocht hij wapens en munitie. Verder gebruikte hij anabolen voor drie maanden en volgde hij een Amerikaanse militaire training om zijn emoties te onderdrukken en te beheersen. Daarbij deed hij aan mediteren en sportte hij veel om mentaal en fysiek fit te blijven.

Naast het selecteren van zijn doel en het voorbereiden van zijn aanslag, schreef Breivik gedurende zijn radicaliseringsproces zijn manifest 'A European Declaration of Independence', een document van meer dan 1500 pagina's. In zijn manifest beschreef hij zijn ideaal voor de Europese samenleving en de manieren waarop blanke mensen deze ideale levensvorm kunnen vestigen. Hierbij doelt hij op een niet-democratische, hiërarchische samenleving. Voor Breivik is religie in staat om een krachtige vorm van samenleving te creëren die een enorme hoeveelheid land kan veroveren en regeren, zoals het christendom heeft laten zien (The Knight Templar). De Tempeliers lijken het ideaal van Breivik te vervullen van een groep uiterst krachtige, blanke westerse mannen die regeren met een ijzeren vuist. Het manifest is opgedeeld in drie onderdelen: 'European History and Islam As Violent Ideology', 'Today's Situation In Europe And Its Problems With Islam', 'War Declarations And Preparations For The Attack'.

Andere kijk op radicalisering en terrorisme

Tørissen besteedde ook aandacht aan de aanslag in Nieuw-Zeeland, gepleegd door Brenton Tarrant. Hij heeft namelijk veel overgenomen van het manifest van Breivik, dit was voor hem een inspiratiebron. Tarrant had dezelfde ideologie als Breivik, volgens hem worden er tegenwoordig te weinig blanke kinderen geboren en teveel donkere.  Daarnaast ziet hij immigranten als een enorm probleem en noemt in zijn manifest 'white genocide'. Brenton Tarrant vertoond copycat behaviour, hij bewonderde Breivik en zijn 'Knights Templar' en heeft uiteindelijk ook een rechts-extremistische aanslag gepleegd.

Dat Breivik Tørissen iets geleerd heeft, is zeker. Door hem heeft hij een andere kijk gekregen op communicatie, radicalisering en terrorisme. Tørissen stelt dat het politieke landschap is veranderd in West-Europa. Belangrijk volgens hem is dat mensen met radicale ideeën vooral niet moeten worden uitgesloten of dehumaniseren. Als dit gebeurt, wordt de kloof uiteindelijk alleen maar groter. Maar hoe dit voorkomen moet worden in de toekomst, heeft Tørissen ook geen direct antwoord op.

Wij zagen een hoop paralellen met onze opleidingen, zowel onze post-hbo opleiding Predictive Profiling dan de post-hbo opleiding Radicalisering en Terrorisme. Wilt u hier meer over weten, vraag dan vrijblijvend onze kennisdocumenten aan.

Datum: 3 mei 2019
Auteur: M. Rutten